Vừa qua, sự kiện lần đầu tiên cung rước xá lợi Đức Phật - bảo vật quốc gia Ấn Độ - về tôn trí tại một số địa phương ở nước ta đã thu hút sự quan tâm đặc biệt của đông đảo người dân.
Tuy nhiên, còn ít người biết rằng Việt Nam cũng có xá lợi Đức Phật - bảo vật quốc gia.
Về nội dung này, TS Nguyễn Văn Anh - giảng viên bộ môn Khảo cổ học Khoa Lịch sử, Phó Giám đốc phụ trách Bảo tàng Lịch sử - Văn hóa, Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐH Quốc gia Hà Nội - chia sẻ nhiều thông tin bất ngờ trong cuộc phỏng vấn
TS Nguyễn Văn Anh (người thứ 2 từ phải qua) và các đồng nghiệp.
Những ngày gần đây, cụm từ “xá lợi Phật” (hay "xá lợi Đức Phật") xuất hiện liên tục trên truyền thông, nhưng nhiều người không thực sự hiểu “xá lợi” là gì. Ông có thể giải thích rõ hơn?
- Xá lợi ban đầu là khái niệm dùng để chỉ phần di cốt của Phật còn lại sau khi hỏa thiêu, gọi là Phật cốt, Phật xá lợi. Về sau, xá lợi cũng còn dùng để chỉ phần xương cốt còn lại của các vị cao tăng sau khi thiêu.
Kinh sách Phật giáo có giải thích kỹ hơn về xá lợi. Kinh Kim quang minh nói: “Xá lợi là thứ được hun đúc bằng sự tu hành giới, định, tuệ; là vật rất khó có được, đó là ruộng phúc trên hết”. Theo quan điểm này, xá lợi như là biểu hiện, là bằng chứng sinh động và thuyết phục nhất về phẩm hạnh mà người tu hành đạt được.
Cũng có quan điểm cho rằng xá lợi không chỉ là Phật cốt mà còn là giáo pháp và giới luật do đức Phật để lại. Kinh Dục Phật công đức chia xá lợi thành 2 loại: một là Sinh thân xá lợi, hay còn gọi là Thân cốt xá lợi, tức là di cốt của Phật; và hai là Pháp thân xá lợi, hay còn gọi là Pháp tạng xá lợi, tức là giáo pháp và giới luật do đức Phật để lại.
Theo quan điểm của Phật giáo, việc trực tiếp được lễ bái xá lợi Phật có ý nghĩa kết duyên “gặp Phật nghe pháp”.
Sách Pháp uyển châu lâm cũng cho rằng xá lợi là phần nhục thân còn lại sau khi thiêu và chia thành 3 loại: Cốt xá lợi, tức là xá lợi xương màu trắng; Phát xá lợi, tức là xá lợi tóc, màu đen; và Nhục xá lợi, tức là xá lợi thịt, màu đỏ.
Ngày nay, cách hiểu phổ biến xá lợi là những mẩu xương có hình dáng lớn nhỏ khác nhau, chất cứng và mịn thu được sau khi hỏa thiêu nhục thân của các vị cao tăng.
Ở đây có một vài điểm cần làm rõ giữa xá lợi Phật, xá lợi của Phật hoàng và xá lợi của các vị cao tăng khác.
Cụ thể, xá lợi Phật (xá lợi Đức Phật) là để chỉ phần di cốt còn lại của Đức Thích Ca Mâu Ni, người sáng lập ra Phật giáo tại Ấn Độ, sau đó được truyền đến Trung Hoa, Nhật Bản, Đông Nam Á và Việt Nam.
Vườn tháp Tổ Hoa Yên, Yên Tử (Quảng Ninh) là nơi nhiều Phật tử muốn hành hương tới
Phật hoàng là danh xưng mà Phật giáo thời Trần tôn xưng Trúc Lâm điều ngự Trần Nhân Tông - người sáng lập Thiền phái Trúc Lâm, một tông phái Phật giáo được các nhà nghiên cứu đánh giá là có những sắc thái rất Việt Nam. Và xá lợi của Phật hoàng tức là xá lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông.
Vậy xá lợi Phật có ý nghĩa và giá trị như thế nào trong đời sống văn hóa tâm linh, thưa ông?
- Theo quan điểm của Phật giáo, việc trực tiếp được lễ bái xá lợi Phật có ý nghĩa kết duyên “gặp Phật nghe pháp” và nhanh chóng giác ngộ.
Đạo Phật hướng người ta đến sự giác ngộ, khai mở trí tuệ, xóa bỏ vô minh, bỏ ác theo thiện. Việc được trực tiếp chiêm bái xá lợi Phật sẽ nhanh chóng đạt được sự giác ngộ. Cũng chính bởi vậy, những nơi an trí xá lợi Phật được coi là nơi lưu giữ thánh tích, nơi thánh địa, nơi mà Phật tử mong ước trong cuộc đời ít nhất được một lần hành hương tới.
Việt Nam cũng có xá lợi Phật Thích Ca Mâu Ni
Thông tin Việt Nam cũng có xá lợi Phật mà ông cùng các cộng sự công bố cách đây ít lâu khiến nhiều người rất bất ngờ. Xin ông chia sẻ lại cơ duyên tìm thấy xá lợi Phật ở Việt Nam?
- Ở Việt Nam có xá lợi của đức Phật Thích Ca Mâu Ni không? Câu trả lời là có. Tuy nhiên, có một điều cần phải đính chính, tôi không phải là người phát hiện được những hộp xá lợi này.
Đã có bằng chứng cho thấy ít nhất 2 nơi ở Việt Nam từng an trí xá lợi Phật, đó là Tiên Du (Bắc Ninh) và Nam Đàn (Nghệ An).
Tại Thuận Thành, năm 2004, khi đào đất làm gạch người dân đã phát hiện hòm bằng đá đựng xá lợi Phật. Minh văn (cách gọi văn tự khắc trên đá hoặc kim loại) khắc ở mặt trong của nắp hòm cho biết đó là hòm chứa xá lợi Phật được vua Tùy Văn Đế cho rước và an trí trong bảo tháp trên núi Tiên Du ở Giao Châu, năm Nhân Thọ thứ nhất (tức năm 601). Núi Tiên Du nay thuộc huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh. Mặc dù trong hòm không còn xá lợi nhưng đã có minh chứng rõ ràng về việc xá lợi Phật từng được an trí tại khu vực Bắc Ninh ngày nay. Các nhà nghiên cứu cho rằng, vốn xá lợi này được an trí trong bảo tháp trên núi Tiên Du, sau đó mới được di chuyển về khu vực chùa Dâu thuộc Thuận Thành ngày nay.
Ít người biết rằng Việt Nam cũng có xá lợi Phật - bảo vật quốc gia.
Tại tháp Nhạn xã Hoàng Long, huyện Nam Đàn, năm 1986, các nhà khảo cổ đã tìm thấy hộp xá lợi được an trí trong lòng tháp, trong hộp còn chứa một số viên hình tròn được cho là xá lợi Phật. Các nhà nghiên cứu cho rằng xá lợi tại tháp Nhạn được đưa sang Việt Nam dưới thời Tùy Văn Đế. Năm 2017, hộp xá lợi này đã được công nhận là Bảo vật quốc gia của Việt Nam, hiện đang được lưu giữ và bảo quản tại Bảo tàng Nghệ An.
Thật khó tin khi xá lợi Phật ở Việt Nam lại liên quan tới một vị vua của Trung Quốc?
- Sẽ có người chất vấn tại sao vua nhà Tùy của Trung Quốc lại có thể rước xá lợi Phật và xây bảo tháp trên đất Việt Nam?
Tư liệu lịch sử và phát hiện khảo cổ học cho biết trong vòng 4 năm, từ năm Nhân Thọ thứ nhất (601) đến năm Nhân Thọ thứ 4 (604), Tùy Văn Đế đã cho phân phát xá lợi và tổ chức xây dựng bảo tháp an trí xá lợi tại hơn 100 châu thuộc các vùng lãnh thổ do nhà Tùy quản lý, trong đó có các châu: Giao, Phong, Trường, Hoa, Ái là những vùng đất thuộc khu vực Bắc và Bắc Trung bộ Việt Nam.
Trong 10 thế kỷ đầu công nguyên, vùng đất Bắc và Bắc Trung bộ của Việt Nam nằm dưới sự đô hộ của các triều đại quân chủ Trung Hoa. Năm 938, Ngô Quyền đánh bại quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng giành lại độc lập, mở ra thời kỳ độc lập, tự chủ của Việt Nam sau gần một nghìn năm Bắc thuộc.
Thế kỷ thứ 7, khi xá lợi được rước sang Việt Nam, mặc dù lúc này chính quyền của Lý Phật Tử đã độc lập tương đối với chính quyền nhà Tùy nhưng về hình thức, chúng ta đang chịu sự đô hộ của nhà Tùy. Do vậy, vua Tùy Văn Đế đã cho rước và an trí xá lợi Phật tại một số nơi trên lãnh thổ Việt Nam ngày nay.