Trong từng trang kinh xưa cũ phủ màu thời gian, có cả những hy sinh thầm lặng và tấm lòng son sắt của các bậc Cao Tăng, những người đã gìn giữ di sản Kinh điển Phật giáo Việt Nam qua bao thăng trầm lịch sử. Từ một nhân duyên thuở ấu thơ, đến những chuyến thị giả cùng các bậc Thầy ở Hàn Quốc, Sư cô Thích Nữ Thiên Hải đã dần dần tiếp cận, học hỏi và quyết tâm dấn thân vào hành trình khảo sát, số hóa, phục nguyên và bảo tồn những bản Kinh cổ quý giá còn sót lại.
Nhân duyên lành được vinh hạnh trò chuyện với Sư cô Thích Nữ Thiên Hải - Người chịu trách nhiệm quản lý phòng Nghiên cứu Bảo tồn Kinh cổ - Chùa Hải Quang (TP Nha Trang). Trong cuộc trò chuyện dưới đây, Sư cô chia sẻ về hành trình hơn một thập kỷ bền bỉ ấy - một hành trình đầy thử thách nhưng cũng thấm đẫm ân tình, trí tuệ và niềm tin vào sự trường tồn của Phật pháp Việt Nam.
Sư cô Thiên Hải bắt đầu hành trình khảo sát, phân tích và phục nguyên các bản kinh cổ về với nguyên bản gốc và bảo tồn dưới dạng kinh cuộn theo sự hướng dẫn và chỉ dạy của Hoà thượng Daejung, tông phái Tào Khê - Hàn Quốc. Trong hơn một thập kỷ qua, Sư cô đã lặng lẽ di chuyển giữa Việt Nam, Hàn Quốc tiếp cận hàng chục ngôi chùa để tìm kiếm dấu tích kinh sách.
Trưởng Lão Hòa thượng Chủ tịch ICDV, Hòa thượng Trưởng ban Văn hóa TW, Hòa thượng DaeJung - tông phái Tào Khê và Sư cô Thiên Hải trong không gian triển lãm Kinh cổ tại Đại lễ VESAK 2025.
PV: Duyên khởi nào đã đưa Sư cô đến với tâm nguyện đặc biệt là phục nguyên và bảo tồn những bản Kinh cổ Phật giáo Việt Nam?
- Sư cô Thích Nữ Thiên Hải: Nhân duyên thì rất nhiều, đan xen và tương tác lẫn nhau, tạo nên một chuỗi trùng trùng duyên khởi dẫn tôi đến hành trình hôm nay.
Ngay từ lúc 11 tuổi, được biết tới chùa, tôi đã có duyên được đọc Kinh Phật và hồi đó tôi rất thích đọc các cuốn Kinh giáo lý nên phát tâm xuất gia mạnh mẽ nhờ đọc và nghiền ngẫm quyển Kinh nhân quả và Kinh sách nói về giáo lý vô thường của đạo Phật. Đó là nhân duyên đầu tiên. Sau đó, tôi có duyên qua Hàn Quốc tham dự triển lãm Phật giáo và được các vị Hòa thượng Hàn Quốc cho tôi được trực tiếp đảnh lễ và tận mắt xem Tàng Kinh Các Đại Tạng Kinh Cao Ly Hàn Quốc. Từ đó trong đầu tôi đã có khái niệm về danh từ Đại Tạng Kinh và trong thâm tâm tôi có sự tôn kính vô vàn với những giá trị mà các bậc tiền nhân đã để lại. Nhất là thấy được tâm hạnh và nguyện lực của các vị Tổ sư, Hòa thượng đã gắng công gìn giữ kho tàng Đại Tạng Kinh quý báu từ thời Cao Ly còn nguyên vẹn cho đến ngày nay. Trở về lại Việt Nam, tôi đã nhiều lần có những chuyến đi khảo sát với Hòa thượng và các vị Sư ở Việt Nam để tìm về với những ngôi chùa đang lưu giữ những bản Kinh cổ của Việt Nam.
Từ việc được biết và tiếp xúc với Đại Tạng Kinh Cao Ly là nhân duyên thúc đẩy tôi có ý nghĩ: Hàn Quốc có Đại Tạng Kinh từ thời Cao Ly được triều đình ủng hộ và tài trợ cho việc khắc Đại Tạng Kinh đồ sộ như vậy. Vậy Việt Nam có Đại Tạng Kinh không? Tại Việt Nam, Phật giáo truyền vào rất sớm, lại trải qua bao đời vua Lý, Trần rất sùng bá đạo Phật, chắc chắn nước ta phải có khắc Đại Tạng Kinh. Nếu như không phải là triều đình cho khắc thì các Sư thời đó cũng phải có khắc mới có thể truyền bá đạo Phật. Để đến bây giờ, Phật giáo vẫn nằm trong tâm hồn người Việt một cách sâu sắc đến thế. Đó là một câu hỏi tôi đã tự đặt ra và rất muốn tìm câu trả lời là có hay không? Và có thì nằm ở đâu?
Nhờ nhân duyên tác ý muốn đi tìm câu trả lời cho câu hỏi đó, khi HT. DaeJung có hành trình đi khảo sát đối chiếu lịch sử các ngôi chùa cổ ở Việt Nam để so sánh với sử liệu trong sử sách và Kinh Phật Việt Nam. Nhờ có chút vốn liếng tiếng Hàn, tôi có cơ duyên theo Hòa thượng thị giả và thông dịch cho Hòa thượng nhiều lần ở các ngôi chùa cổ khắp Bắc – Trung – Nam. Nhờ đó, lần đầu tiên tôi đã có cơ hội ra Bắc và có cơ hội tiếp xúc trực tiếp với các bản Kinh cổ Việt Nam. Tới chùa được gặp các vị trụ trì, được các vị ấy dẫn đi xem tham quan chùa, giới thiệu về lịch sử và đặc biệt là được cho xem các mộc bản Kinh Phật Việt Nam. Đó là một điều hết sức nhân duyên mà bây giờ nhìn lại tôi thấy thấm thìa rằng là chư Phật đã gia hộ để cho tôi được đi trong những chuyến đi đó và được thấy những gì mình cần được thấy.
Và từ những lần tiếp xúc với Kinh cổ đấy, tôi đã dường như giải tỏa được những thắc mắc lâu nay của mình. Tôi được đi nhiều chùa cổ và đều lặp lại câu hỏi là Đại Tạng Kinh Việt Nam chính đang lưu giữ ở đâu? Và đều được trả lời là không có một nơi nào đầy đủ, mỗi nơi lưu giữ được một ít. Và nhờ đi theo thị giả và thông dịch cho Hòa thượng DaeJung, tôi có cơ hội được nghe trực tiếp các vị lớn nói chuyện với nhau về lịch sử và về Kinh cổ (điều mà tôi đang quan tâm lúc đó). Từ đó tôi càng biết thêm nhiều thông tin giá trị mà nếu bản thân mình tự tìm hiểu thì chắc rất khó để biết những thông tin đó. Nhờ ân đức của Hòa thượng mà tôi mới có được những hiểu biết thông qua việc thị giả và thông dịch cho Hòa thượng thôngqua những hành trình khảo sát.
Trong những chuyến đi đó, có khi tới những ngôi chùa cổ có Kinh Phật, có những ngôi chùa tuy là chùa cổ nhưng không còn lưu giữ Kinh Phật. Theo lời các vị trụ trì kể lại, do trải qua chiến tranh hoặc có chùa bị cháy nên giờ không còn các bản Kinh. Lúc đó tôi mới vỡ lẽ ra nhiều điều, khi đi qua nhiều chùa, có những ngôi chùa còn lưu giữ nhiều mộc bản, cũng có những ngôi chùa chỉ còn lưu giữ Kinh cổ đã in ra từ mộc bản còn mộc bản thì nằm ở chùa khác.
Tổng kết tôi thấy rằng mộc bản và Kinh Phật Việt Nam nằm rải rác khắp các ngôi chùa ở Việt Nam.
Qua nhiều chuyến đi, tôi nhận ra: không có một nơi nào lưu giữ tổng hợp đầy đủ Kinh cổ. Mỗi chùa, mỗi vùng chỉ còn lại một phần. Có chùa mất mộc bản do chiến tranh, có nơi chỉ còn bản in Kinh từ mộc bản xưa. Đặc biệt, khí hậu ẩm ướt ở miền Bắc khiến sách dễ mốc, mục, nhiều bản mộc đã bị hư hại do sơn dầu hoặc thời gian bào mòn.
Từ đó, tôi khởi tâm: phải làm gì đó để kịp thời bảo tồn, trước khi quá muộn. Nếu chưa thể tập hợp bản gốc về một nơi, thì phải số hóa ngay, để lưu giữ giá trị Kinh cổ bằng phương tiện hiện đại.
Tôi và Hòa thượng DaeJung đã đến nhiều trung tâm phiên dịch và lưu trữ như Tu viện Huệ Quang, chùa Sủi, Đại Từ Ân, Hồng Đức, Long Hưng… Mỗi nơi đều có lưu trữ và bước đầu thực hiện số hóa, nhưng chưa được kết nối và tập hợp dữ liệu lại thành một hệ thống dữ liệu chung. Việt Nam chưa có một kho tổng hợp tư liệu điện tử Phật giáo quốc gia giống như các nước bạn: Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan…
Và trong những cuộc trò chuyện giữa HT. DaeJung và các bậc Hòa thượng, các bậc tôn túc ở Việt Nam về Kinh Cổ, Ngài rất thiết tha cho việc bảo tồn Kinh Cổ Việt Nam. Đặc biệt nhất phải kể đến là câu chuyện cảm động về HT. DaeJung và Cố Hòa thượng Viện chủ Tu viện Huệ Quang ( HT. Thích Minh Cảnh)- (Ngài là vị Hòa thượng rất tâm huyết cho việc lưu giữ và phiên dịch Kinh điển, tu viện Huệ Quang là nơi phiên dịch Kinh Điển Hán Nôm và mở lớp đào tạo phiên dịch Hán Nôm cho bao lớp Tăng Ni Việt Nam.)
Buổi chia sẻ bàn bạc trao đổi về vấn đề bảo tồn Kinh cổ giữa Cố HT. Minh Cảnh, HT. DaeJung và HT. SeongJong Hàn Quốc
Trong những lần trao đổi giữa Hòa thượng DaeJung và các bậc tôn túc Việt Nam, tôi được nghe rất nhiều lời chia sẻ về tâm huyết bảo tồn Kinh cổ. Một trong những câu chuyện xúc động nhất là về tình đạo vị giữa Hòa thượng DaeJung và Cố Hòa thượng Viện chủ Tu viện Huệ Quang (HT. Thích Minh Cảnh - Ngài là vị Hòa thượng rất tâm huyết cho việc lưu giữ và phiên dịch Kinh điển, tu viện Huệ Quang là nơi phiên dịch Kinh Điển Hán Nôm và mở lớp đào tạo phiên dịch Hán Nôm cho bao lớp Tăng Ni Việt Nam).
Hai Ngài thường đàm đạo sâu sắc về Kinh cổ Việt Nam và từng cùng lên kế hoạch phục dựng, bảo tồn, số hóa. Đầu năm 2017, Hòa thượng DaeJung mang sang cúng dường toàn bộ Đại Tạng Kinh Cao Ly phiên bản số hóa cho Tu viện Huệ Quang, như một cách cúng dường pháp bảo. Cố Hòa thượng Minh Cảnh từng tâm sự: “Ước nguyện cuối đời của tôi là được đảnh lễ Đại Tạng Kinh Cao Ly một lần.” Hòa thượng DaeJung đã đích thân thỉnh mời, chờ sẵn tại sân bay Hàn Quốc để đón Ngài đến chùa Haeinsa – nơi lưu giữ Tàng Kinh Các, và chính tay mở cánh cửa mà ít ai được vào – để Hòa thượng Minh Cảnh có thể chiêm bái và đảnh lễ Đại Tạng Kinh. Ngài Minh Cảnh đã ngoài 80, giữa tiết trời lạnh giá, vẫn lễ lạy từng bước thành kính lên đến Tàng Kinh Các. Cảnh tượng ấy khiến ai chứng kiến cũng không khỏi xúc động.
HT. Minh Cảnh và các Tăng Ni Việt Nam tới chiêm bái Đại Tạng Kinh trong Pháp Bảo Điện nơi lưu giữ mộc bản Đại Tạng Kinh Cao Ly.
HT. Minh Cảnh thuyết giảng tại Hàn Quốc trong chuyến đi chiêm bái Đại Tạng Kinh Cao Ly Hàn Quốc
HT. Minh Cảnh trong buổi gặp mặt tại Đại học Phật giáo Tăng già Trung Ương
Sau chuyến đi, Hòa thượng DaeJung hứa sẽ sớm sang Việt Nam cùng Hòa thượng Minh Cảnh triển khai các bước cụ thể để bảo tồn Kinh cổ. Nhưng chỉ một tháng sau, khi Hòa thượng DaeJung trở lại Việt Nam, thì Hòa thượng Minh Cảnh đã viên tịch. Ngài nghẹn ngào thắp nén hương tiễn biệt Hoà thượng Minh Cảnh và nghẹn ngào vì không thể qua ngay lúc đó…
Dù Hòa thượng Minh Cảnh đã viên tịch, nhưng Hòa thượng DaeJung vẫn một lòng giữ lời hứa năm xưa: tiếp tục nỗ lực giúp Việt Nam tập hợp, bảo tồn và phục dựng Kinh cổ.
Từ mối duyên ấy, tôi càng cảm nhận rõ trách nhiệm và sứ mệnh của mình – là một tu sĩ trẻ, tôi phải tiếp bước tâm nguyện của các bậc tiền bối. Hòa thượng DaeJung chọn tôi làm người đại diện truyền tải và nối dài con đường bảo tồn Kinh cổ, vì tôi có thể hiểu ngôn ngữ và văn hóa cả hai nước.
Ngài hướng dẫn tôi học tập tại các trường chuyên môn, hỗ trợ tôi sang Hàn Quốc học kỹ thuật bảo tồn và số hóa. Những năm tháng đi theo Hòa thượng, tôi vừa học nghề, vừa học đạo, được truyền trao không chỉ tri thức mà cả ngọn lửa tâm huyết. Tôi được học từ Hòa Thượng vừa cả Pháp học lẫn Pháp hành.
Hằng ngày được đọc Kinh cổ, được trực tiếp tiếp xúc và làm việc với những di sản quý báu ấy, tôi cảm thấy vô cùng hạnh phúc. Và tôi luôn cầu nguyện cho Phật sự này sớm được thành tựu, để thế hệ Tăng Ni trẻ Việt Nam có thể tiếp cận, nghiên cứu Kinh cổ từ chính bản gốc, chứ không chỉ thông qua các bản dịch.
PV: Trong quá trình tiếp cận và phục hồi các bản Kinh cổ, có kỷ niệm hay câu chuyện nào khiến Sư cô xúc động và nhớ mãi?
- Tôi cảm thấy xúc động và xót xa nhớ mãi một hình ảnh hết sức đau lòng đó là hình ảnh một tủ Kinh Cổ của một ngôi chùa ở miền Bắc đã bị mối mọt và ẩm mốc đen hết. Đó là hình ảnh mà tôi cảm thấy đau lòng nhất mỗi khi nghĩ đến. Bây nhờ nhắm mắt lại tôi vẫn nhớ rõ hình ảnh của tủ Kinh ấy.
Đó cũng là động lực để sư cô làm việc liên tục không kể ngày đêm để số hóa lại những bản Kinh quý, những bản Kinh mà sư cô nhân duyên tìm gặp được.
PV: Việc tìm thấy các bản Kinh cổ Việt Nam được lưu giữ tại Hàn Quốc như Kinh Diệu Pháp Liên Hoa, Kinh Vô Lượng Nghĩa có ý nghĩa như thế nào với hành trình bảo tồn kinh sách của Sư cô?
Bản Kinh Diệu Pháp Liên Hoa và Kinh Vô Lượng Nghĩa nguồn gốc mộc bản chùa Tịnh Độ, Việt Nam.
Theo tôi, đây là một phát hiện quan trọng, nhờ đó tôi nhận ra hai điều. Thứ nhất, Kinh Phật Việt Nam từng được giao lưu sang các nước khác, không chỉ giới hạn trong phạm vi Việt Nam. Vì vậy, việc tìm kiếm Kinh cổ không nên chỉ dừng lại ở trong nước mà cần mở rộng ra cả những bản Kinh đang lưu lạc ở nước ngoài để có thể tập hợp đầy đủ hơn. Trong quá trình kiểm tra, có những bản Kinh chỉ còn lại duy nhất một bản, hiện được nước ngoài lưu giữ, còn tại Việt Nam đã không còn.
Thứ hai, việc các bản Kinh được giao lưu, truyền bá sang Hàn Quốc phản ánh mối quan hệ Phật giáo gắn bó giữa hai quốc gia. Nhờ đó, Phật giáo Hàn Quốc cũng đã hỗ trợ tích cực cho công tác bảo tồn Kinh cổ Việt Nam. Chẳng hạn, Phật giáo Hàn Quốc đã tài trợ vật liệu phục chế cho văn phòng Kinh Cổ của tôi. Trong lần tôi triển lãm các bản Kinh cổ tại Seoul vào tháng 4 năm 2025, sự đồng cảm, hỗ trợ và quan tâm sâu sắc từ các nhà sư cùng Phật tử Hàn Quốc thể hiện rất rõ nét.
PV: Kỹ thuật bảo tồn và phục nguyên kinh sách cổ mà Sư cô tiếp thu từ các bậc Thầy ở Hàn Quốc có điểm gì đặc biệt so với các phương pháp bảo tồn truyền thống ở Việt Nam?
- Điểm đặc biệt và khác biệt của kỹ thuật bảo tồn Kinh cổ mà tôi học được từ HT. DaeJung, Hàn Quốc là kỹ thuật chế tác Kinh cuộn. Kinh cuộn được xem là cách bảo tồn tốt nhất và là phương pháp kỹ thuật bảo tồn Kinh cổ từ ngàn xưa của các vị Tổ sư từ khoảng 700 năm về trước. Ở Việt Nam hiện tại đã thất truyền kỹ thuật làm Kinh cuộn. Hiện tại các bản Kinh ở Việt Nam đang phần nhiều ở dạng Kinh xếp hoặc phương sách.
Những trang Kinh đang trong giai đoạn chế tác Kinh cuộn.
PV: Trong hành trình hơn một thập kỷ bền bỉ này, những khó khăn lớn nhất mà Sư cô gặp phải là gì? Và điều gì giúp Sư cô giữ vững niềm tin và nghị lực?
- Khó khăn lớn nhất là chúng tôi vẫn chưa có một phòng nghiên cứu và bảo tồn chuyên biệt đúng tiêu chuẩn phòng bảo tồn để đáp ứng cho việc bảo tồn và lưu giữ những bản Kinh cổ. Chúng tôi rất lo ngại khi thời tiết quá nóng hoặc độ ẩm quá cao, 2 yếu tố này rất quan trọng trong việc bảo tồn Kinh cổ. Vì không có phòng chuyên biệt nên khi độ ẩm vượt mức an toàn chúng tôi bắt buộc phải nhanh chóng ngay lập tức bọc Kinh lại kỹ lưỡng hoặc cho vào tủ để tránh bị ẩm ướt làm hỏng Kinh mặc dù đang làm việc dỡ dang.
Và thứ nữa, trong quá trình bảo tồn Kinh cổ, số hóa tư liệu và phục nguyên lại các bản Kinh cổ đòi hỏi tôi phải thu thập rất nhiều nguồn tư liệu bản Kinh gốc để so sánh và phân tích đối chiếu, không ngừng học hỏi kỹ thuật, làm việc với nhiều thiết bị công nghệ hiện đại, đồng thời trải qua quá trình huấn luyện nghiêm khắc, tỉ mỉ dưới sự chỉ dạy của Hòa thượng DaeJung.
Tuy nhiên, chính lòng kính ngưỡng đối với Kinh Phật, niềm tự hào về di sản Phật giáo Việt Nam, cùng tâm nguyện gìn giữ những giá trị mà chư Tôn đức đã hy sinh cả đời để bảo vệ, là động lực lớn nhất giúp tôi vững vàng. Tôi luôn nghĩ đến những vị Hòa thượng, Cao tăng thạc đức đã lấy thân mình che chở, bảo vệ Kinh điển giữa thời chiến. Vì sự hy sinh cao cả đó, tôi nguyện hết lòng thực hiện Phật sự này để không phụ công ơn của các Ngài, góp phần gìn giữ Kinh điển, tiếp nối mạng mạch Phật pháp.
PV: Ước mơ về một trung tâm quốc gia nghiên cứu và bảo tồn kinh sách cổ Phật giáo Việt Nam của Sư cô đang ở giai đoạn nào? Sư cô kỳ vọng điều gì cho tương lai của di sản quý báu này?
Thông qua triển lãm tại Đại lễ Vesak 2025, tôi mong muốn kêu gọi sự quan tâm của Tăng Ni trẻ và Phật tử Việt Nam đối với Kinh cổ Việt Nam - những di sản quý báu đang dần bị mai một. Đồng thời, chúng tôi đang nỗ lực kêu gọi sự đồng lòng trong giới Tăng sĩ Việt để cùng nhau sưu tầm, tập hợp và tiến tới hình thành một Đại Tạng Kinh Việt Nam.
Xa hơn, tôi ấp ủ mong muốn Việt Nam sớm có một Viện Bảo tồn và Nghiên cứu Kinh điển Phật giáo Việt Nam tầm cở quốc gia - do Giáo hội Phật giáo Việt Nam trực tiếp vận hành để Tăng Ni Việt Nam có thể thuận tiện nghiên cứu, bảo tồn và và phát huy. Trung tâm này sẽ bao gồm các phòng chức năng như: bảo tồn, nghiên cứu, số hóa, phục chế, phục nguyên, thư viện, phòng ấn tống và không gian quảng bá Kinh sách Phật giáo Việt đến với cộng đồng trong và ngoài nước.
Tôi đang từng bước số hóa các tư liệu hiện có, đồng thời truyền đạt tâm huyết và lý tưởng của mình đến thế hệ Tăng Ni trẻ Việt Nam. Với tất cả niềm tin, tôi nguyện cầu thế hệ kế thừa – những người trẻ đầy nhiệt huyết – sẽ hiểu, trân quý và cùng chung tay gìn giữ, phát huy giá trị Kinh điển Việt Nam, hướng đến một Đại Tạng Kinh Việt Nam được tập hợp hoàn chỉnh trong tương lai.
PV: Xin chân thành cảm ơn Sư cô.
Lê Duyên thực hiện