Trong truyền thống Việt Nam, Phật giáo không chỉ là một tôn giáo thuần túy mà còn là dòng chảy tinh thần gắn bó mật thiết với vận mệnh dân tộc. Trong thời kháng chiến, vai trò của tăng ni Phật giáo biểu hiện trong việc hoằng pháp, giáo hóa, khơi dậy thiện tâm, mang hình thức cụ thể dưới dạng truyền thông báo chí, in ấn tuyên truyền - một mặt trận âm thầm, nhưng lại là tuyến đầu tác động tư tưởng rất mạnh, góp phần vực dậy ý chí chống thực dân, cứu nước.
Ngày 21/6 là dịp để nhìn lại một chặng đường vẻ vang của báo chí cách mạng Việt Nam, nhưng cũng là cơ hội để vinh danh những đóng góp thầm lặng của các vị tăng ni - những tu sĩ xuất trần vì nước, mang lời sống chuyển hóa thành lời báo, lời tuyên truyền. Trong số ấy, chùa Thọ Vực - nơi Nhà in Tiến Lên đặt trụ sở, là một hình ảnh tiêu biểu của dòng chảy đó.
Chùa Thọ Vực (xã Xuân Phong, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định) vốn được biết đến như chốn thiền môn với sứ mệnh giáo hóa, luyện tâm, rèn đức. Sau Cách mạng tháng Tám 1945, nơi đây đã trở thành một trung tâm báo chí kháng chiến không chính thức - Nhà in Tiến Lên. Dưới hình thức báo Phật pháp, tuyên truyền quốc gia, nhất là qua những ấn phẩm mang tên Tiến Lên - chùa Thọ Vực dần trở thành “linh hồn truyền thông” của bộ đội địa phương.
Cổng Tam quan chùa Thọ Vực.
Nhà in được che giấu trong nếp nhà đơn sơ của xóm 4, thôn Thọ Vực và đặt trụ sở tại chùa Thọ Vực, với chủ nhiệm là Đại đức Thích Thanh Long - một Tăng sĩ yêu nước, đã phối hợp với đội quân báo để phát hành tài liệu cách mạng. Tất cả đều diễn ra kín đáo: từ khi in, phân phối đến di chuyển tài liệu, dưới danh nghĩa sinh hoạt Phật luận, kinh pháp, Trung tâm Tiến Lên hoạt động trơn tru như huyết mạch báo chí vùng tự do.
Sinh khoảng năm 1920 tại Xuân Bắc (huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định), từ nhỏ Đỗ Hữu Song xuất gia tại chùa Thọ Vực dưới sự dẫn dắt của Tổ Thích Thận Ngôn (Tâm Tín). Sau nhiều năm tu học, năm 1946, khi Tổ viên tịch, Thanh Long trở thành trụ trì chùa. Qua lời kể của cụ Đỗ Trác và ghi nhận của Thượng tọa Thích Thanh Đoàn, sau Cách mạng tháng Tám, Đại đức sớm giác ngộ dù mang áo cà sa vẫn tự nguyện gắn bó với hoạt động cách mạng.
Không chỉ là trụ trì, ông còn đảm nhiệm vai trò tổ chức, in ấn và phát hành những tài liệu chính khóa cho lực lượng vũ trang và quần chúng yêu nước, trực tiếp tham gia đội quân báo. Ông kiên trì dẫn đầu cả đội quân báo và hoạt động in thiết yếu của nhà in; khơi lên ngọn lửa đấu tranh qua từng trang giấy.
Nhiều năm liền, Đại đức giữ nguyên hình thức một vị tu hành tại chùa để che mắt thực dân. Trong ánh sáng đó, nhà in Tiến Lên vẫn hoạt động bình thường. Thanh Long phối hợp với bà con Phật tử, đệ tử tại gia để tổ chức in từ khuôn chữ Hán, in giấy báo cách mạng, đưa về chùa, rồi chuyển tiếp sang vùng tự do hoặc đơn vị bộ đội.
Năm 1947, trước thời điểm quan trọng của cuộc kháng chiến, Đại đức Thanh Long đã bảo vệ và che chắn cho gia đình của cụ Vũ Khiêu - cán bộ kháng chiến - đóng giả thành ông bà, chữa bệnh tại chùa nhằm tránh sự truy lùng của thực dân. Đó chính là bước đầu thử nghiệm khả năng tổ chức tuyên truyền và phòng chống an ninh địch. Song song với việc dưỡng thân cứu độ, nhà sư cũng tích cực chỉ đạo việc in ấn tài liệu chính nghĩa.
Phòng lưu niệm tại chùa Thọ Vực, ghi dấu hoạt động cách mạng của các thế hệ trụ trì
Khi cuộc kháng chiến bước vào thời kỳ khốc liệt, hoạt động báo chí tại chùa Thọ Vực được đẩy mạnh hơn bao giờ hết. Nhà in Tiến Lên trở thành tuyến đầu thông tin của Bộ đội địa phương. Đại đức Thanh Long trực tiếp nhận, lưu giữ, phân phối sách báo, tài liệu quân sự tình báo, để địch không phát hiện. Dưới tay ông, nhiều đệ tử tại gia cũng trở thành các “phóng viên không xuất hiện” - bê, giao, thao tác bản in đến tay chiến sĩ.
Tháng 10/1953, tình hình chiến sự dần căng, địch ráo riết truy lùng từ trong Phú Nhai - Xuân Bắc - Bùi Chu, Đại đức cùng đồng chí vạch đường nhằm đưa tài liệu từ chùa đến vùng tự do. Sáng 06/10/1953, ông ôm tài liệu rời chùa, quay về nhà cha mẹ thân sinh tại xóm 2 làm điểm trốn ẩn, nhưng chỉ đến bến đò đầu làng Xuân Bắc, bị mật báo bắt giam tại bốt Phú Nhai. Sáng 07/10/1953 bị đem ra bắn tại sân trường gần chùa Bắc.
Sự hy sinh của ông giữa trang giấy còn dở dang như một minh chứng lớn về cam kết lý tưởng: lý tưởng báo chí không ngừng nghỉ, tiếp nối bởi thế hệ sau.
Sau ngày hy sinh, thi hài của Đại đức được chôn tạm rồi được gia đình chuyển chỗ yên nghỉ tại Mả Cò (xóm 2, Xuân Bắc). Con cháu tổ chức giỗ hàng năm, dâng hương thờ tự. Gần đây, gia đình từng đề nghị công nhận liệt sĩ, nhưng vì tính chất bí mật của hoạt động quân báo - báo chí cách mạng nên hồ sơ chưa hoàn thiện, chỉ còn bằng chứng qua những lời kể đơn sơ.
Chùa Thọ Vực được xem là trung tâm truyền thông cách mạng. Nhà in Tiến Lên đã cộng hưởng truyền thống in sách kinh điển của chùa chiền thành truyền thông báo chí - in ấn chính sách, cung cấp tài liệu quân đội, tiếp lửa tin cậy cho người dân. Hình ảnh đó ngày nay vẫn là bài học quý về tính dân tộc, về vai trò mềm mỏng nhưng mạnh mẽ của báo chí.
Ông không chỉ là vị tu hành, chủ trì chùa, mà còn là người chiến sĩ trên mặt trận báo chí. Sự hy sinh chính mình để giữ gìn con chữ, tài liệu cách mạng là gương sáng cho thấy tinh thần báo chí cách mạng vượt lên trên mọi hình tướng.
Ngày nay, báo chí vẫn là vũ khí sắc bén trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và thông tin nhanh, cảm hứng từ Thích Thanh Long - người tăng sĩ báo chí đầu tiên - khơi nguồn cho triết lý: báo chí không chỉ để đưa tin, mà là để thức tỉnh, động viên, giác ngộ lý tưởng dân tộc.
Giáo hội Phật giáo Việt Nam ngày nay có thể tiếp nhận bài học lịch sử để khơi dậy dòng chảy truyền thông văn hóa - chính trị - tôn giáo trong báo chí hiện đại. Những tờ báo đạo đức, truyền thông vì dân tộc, vì hòa hợp phát triển có thể học theo mẫu Tiến Lên - nơi tôn giáo kết nối chặt chẽ với vận mệnh dân tộc.
Khu nhà Tổ chùa Thọ Vực ngày nay.
Nhân Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, báo chí là cầu nối tri thức và lòng yêu nước, những câu chuyện như Thích Thanh Long - Tăng ni báo chí tiên phong - như nhắc nhở chúng ta: trang viết dễ bị xóa, nhưng hành động và trái tim yêu nước không bao giờ lụi tàn.
Trong ngày 21/6 hôm nay, giữa lòng Thành phố mang tên Bác - nơi báo chí đang chuyển mình mạnh mẽ - chúng tôi gửi lời tri ân đến các liệt sĩ họat động trên mặt trận báo chí đã ngã xuống, trong số đó có Đại đức Thích Thanh Long, người Trụ trì, chiến sĩ báo chí trong màu áo cà sa. Dưới bóng Phật cổ kính, chùa Thọ Vực từng vang khúc nhạc của tri thức và khúc hùng ca của dân tộc. Trang in của ông bị gián đoạn, nhưng dòng chảy thông tin cách mạng ông khởi xướng vẫn sống mãi như một lời nguyện, một tâm nguyện bất diệt.
Thượng tọa - Tiến sĩ Thích Thanh Đoàn - Trần Ngọc Thoan